Risk yönetimi: İnsan hayatının değerini hesaplamaktan çok daha fazlası
04 aralık 2019
Risk yönetimi alanında çalışanbizler, olasılıkları, riskleri ve hasarları hesaplamaya alışığız. Riskin etki ile olasılığın çarpımı olduğunu biliyoruz. Bu hesaplamaların bazılarında ise açıkça veya üstü kapalı şekilde insan hayatı çıkıyor karşımıza. Bir noktada ulusal karayolu trafik güvenliğI İdaresinin (nhtsa) insan hayatı değerini 200.000 dolar olarak belirlediğini öğrendim. Peki biz insan hayatının değerini nasıl tahmin etmeliyizz? Risk uygulamalarında bunu nasıl ele almalıyız?
Bir kaza olasılığı. Kaza olursa oluşacak zarar. Kötü durumları engellemeye yardımcı yatırımlar. İşte bunlar, şirketlerdeki risk yöneticilerinin veya sigortacıların uğraştığı günlük işler. Bu gibi hesaplamalar son derece zor olabiliyor. Örneğin, arızaları nedeniyle Boeing 737 MAX’in bir süredir devam eden uçuş yasağıyla uğraşmak zorunda kalan Boeing’i düşünün. Uçak imalatçısı gerekli önlemleri almış ve yasağın kalkmasını istiyor. Sonuçta uçmadan yerinde yatan uçaklar oldukça pahalı. Bu türdeki uçaklar değiştirildi; yeniden uçmalarının güvenli olması gerekiyor. Peki gerçekten güvenli mi?
Yeterince güvenli olan ne? Kaza olasılığınınmilyonda bir olması mı? Bu uçak türünde yaşanan iki kaza toplamda 346 insan yaşamına mal oldu. Ya olasılık hesaplamaları böyle bir kazanın yalnızca beş yılda bir olacağını gösteriyorsa? Bu yeterince iyi bir sonuç sayılmalı mı? yoksa kaza olasılığının on yılda bir mi olması gerekir?
Amerikan otomobil üreticisi Ford da geçmişte bu durumu oldukça pratik bir şekilde ele almıştı. Tasarımcılar, Ford Pinto’yu daha enerji tasarruflu ve rekabetçi hale getirmek için gereksiz tüm parçalardan ve tüm fazla ağırlıktan kurtulma yoluna gitti. Yakıt deposu korumasından da “tasarruf ettiler” ve bunu bazı aritmetik hesaplamalara dayandırdılar.
Bu durumun, araca arkadan çarpmalarla patlama riskinde neden olduğu tüm olası artışları hesaplamak için istatistiksel verilerden yararlandılar. Böyle bir durumda araba alev alabilir, fiziksel yaralanmalara ve hatta ölüme bile neden olabilirdi. Bu da hasarlar için ödenecek tazminatları doğururdu. Ford kaza risklerini, hasarın maliyetini ve yaralanma ya da ölüm başına ödemesi gerekecek olası tazminat miktarı değerlendirdi. Araba başına yaptıkları tasarrufun (koruma başına 11 dolar) satışa sunulan araba sayısıyla çarpımını, (istatistiksel olarak tahmin edilen) 180 ölümü 200.000$ ile, 180 yaralanmayı ise 67.000$ ile çarptıklarında elde ettikleri sonuçla ve araba hasarı için X miktarı karşılaştırdılar. Uzun lafın kısası, beklenen hasar tutarı, yakıt deposu korumasının maliyetinden daha düşük çıktı. Ancak bu hesaplama asla mükemmel olamazdı. Sonuçta varsayımlar yapılmıştı ve bazı tahminler tamamen kişisel görüşlere dayalıydı. Keza bu olay, zamanında Ford için pek de iyi sonuçlanmadı.
Benzer varsayımlar binalardaki yangın güvenliği gibi farklı konularda da ölçülüp biçiliyor. Aslında hepsi aynı kapıya çıkıyor. Yangını önlemek için önleyici tedbirler alabileceğinizin farkındasınız. Yangına dayanıklı duvar ve kapı kullanımı yangının yayılma olasılığını azaltırken sprinkler sistemleri de yangını kontrol altında tutabilir veya söndürebilir. Ama sıfır risk yoktur. Ve bununla birlikte insanların hayatını kaybetme olasılığını dolaylı olarak aklımızda tutuyoruz. Tam olarak ne kadar; bu hesaplama işi.
Bunun bir faktörüde şirketlere yetkili makamların nasıl izin verdikleridir. Bir kimyasal şirketi izin için başvuruyorsa üçüncü taraflara zarar verme olasılığınınmilyonda birden daha az olduğunu kabul görmüş analiz yöntemleriyle göstermesi gerekir. Bu, büyük ölçüde valfler, kontrol vanaları ve diğer parçalar gibi her türden bileşenin hata oranına bağlı olan ve genellikle istatistiklere dayanan son derece karmaşık bir konudur. Aslında yalnızca binalara veya üçüncü tarafların mülküne verilen hasarı değil, personelin ve yerel halkın yaralanma veya hayatını kaybetme ihtimalini de hesaba katarsınız. Her şeyi doğru şekilde yaparsanız, yani kaza, hasar ve kurbana neden olma oranı milyonda birden azsa izninizi alabilirsiniz. Hiçbir felaket yaşanmayacağının garantisi olmasa da bu kadar düşük bir ihtimal kabul edilebilir görülür.
Bu ikilemi tıp dünyasında görmek de mümkündür. Bir doktorun tedavisi mümkün olmayan bir hasta için ne kadar pahalı ilaçlar kullanması veya kaç ameliyatlık bir “yatırım” yapması gerektiği sorusunu da buna örnek gösterebiliriz. Ekonomik açıdan bir insan hayatına yatırım yapma sorumluluğumuz ne zaman ortadan kalkar?
Bunlar etik açıdan yanıtlaması kolay olmayan, aslında herkesin kendi fikrinin olduğu sorular. Tüm gerekliliklerin ve kılavuzların bittiği yerde daima yoruma açık, gri bir alan bulunur. “Boeing, MAX model uçağını daha erken uçuştan çekmeli miydi?” sorusuna yanıt vermek de bu yüzden son derece zor. Uçağın yeniden uçmasına ne zaman izin verileceğine karar vermek ise muhtemelen daha zor bir konu.
Tüm olasılık hesaplamalarının yanı sıra bir uçak üreticisinin itibar kaybından etkilenme faktörü de giriyor işin içine. MAX ile yapılacak herhangi bir yeni kaza, yolcuların Boeing markasına olan güvenini o kadar sarsabilir ki havayolları başka markalardan uçak alma yoluna gidebilir. Bu da şirketin sürekliliğini tehlikeye atar.
Dolayısıyla, aslında işimiz basit ve somut sayılardan ibaret değil. Sosyal sorumluluk ve itibar algısı, başarısızlık oranları ve riskinden daha derine bakmayı gerektiren sebeplerden yalnızca ikisi. Sayısallaştırılması daha zor olan hasar faktörleri de göz önünde bulundurulmalı. Bu nedenle, mümkün olan tüm çabasını personelin ve müşterilerin güvenliğini sağlamaya odaklamış bir perakende zinciri, mağazalarındaki kişisel güvenliğe, izin belgesi için gerekenden daha fazla yatırım yapabilir.
Böyle bir seçim de tam olarak bizim Riskonet’te benimsediğimiz yaklaşıma uygun. “Beklenmeyende uzmanlaşmak” dediğimiz görüşümüz, uygun şekilde doğrulanmış ve düşünülmüş bir seçim için olmazsa olmazdır. Riskleri netleştirmenize ve bu temelde yapacağınız seçimlere ise memnuniyetle yardımcı oluruz. Bu nedenle risk değerlendirmeyle uğraşan ve en sonunda Ford ya da Boeing’inki gibi bir duruma düşebilecek herkese önemli bir tavsiye vermek istiyorum: Konu ne olursa olsun, daima insan yaşamına dair yapılan nihai finansal hesaplamadan çok daha fazlası var. Olabildiğince büyük resmi görmeye çalışın ve gerektiğinde finansal kısıtlamaları, yasal zorunlulukları ve sigortacıların sizden istediklerini aşabilecek seçimler yapın. Ayrıca sosyal ve etik pusulanızı da gözden geçirin.
Gerrit Vink
Riskonet Kıdemli Danışman
